دسته بندی مواد اعتیادآور

مواد اعتیادآور یا در گویش عام مواد مخدر ، به روش های متعددی دسته بندی می شوند. در علم پزشکی و داروشناسی ، یک ماده اعتیادآور می تواند بر اساس ساختار شیمیایی که دارد و یا بر اساس تأثیرات ، عوارض و شرایطی که در اثر مصرف ایجاد می کند طبقه بندی گردد.

بر اساس مصوبات سازمان قانون گذاری کنترل مواد آمریکا ( CSA )  ، مواد اعتیادآور اغلب به ۵ دسته زیر تقسیم می‌شوند :

مخدرها – Narcotics
کند کننده ها یا آرام بخش ها – ‌Depressants
محرک‌ها یا تحریک کننده‌ها – Stimulants
توهم‌زاها – Hallucinogens
آنابولیک استروییدها – Anabolic Steroids

همه این مواد ، به غیر از دسته آنابولیک استرویدها جزو مواد روانگردان محسوب می شوند به این معنی که بر روی یک یا چند مورد از قوای ذهنی مانند خلق و خو ، احساسات ، افکار ، ادراک ، حافظه ، شناخت و رفتار اثر می گذارند. علاوه بر این ، استفاده از این داروها می تواند مشکلاتی برای سلامت جسمانی و روحی فرد مانند سیروز کبدی یا التهاب کبد ، جنون ناشی از مصرف حشیش ، مشکلات اجتماعی مانند برچسب زدن های اطرافیان و جامعه ، مشکلات شغلی ، مالی و همچنین مشکلات کیفری و قانونی ایجاد کند.

بر اساس اعلام اداره مبارزه با مواد مخدر ایالات متحده آمریکا ( DEA ) ، مصرف مواد در هر یک از دسته بندی های گفته شده منجر به وابستگی به مواد به دو صورت وابستگی جسمی و وابستگی روانی می شود که در مقاله اعتیاد به آن اشاره شده است.

یکی از دسته بندی های رایج در موضوع مواد مخدر و به طور کلی تر داروه ها ، دسته بندی شیمیایی مواد می باشد که در زیر به معرفی و تشریح آن می پردازیم :

مواد کند کننده ها یا آرام بخش ها ( Depressants ) :

مواد آرام بخش ، داروهای مهارکننده و یا کاهش دهنده سرعت فعالیت‌های مغز و اعصاب می باشند که مستقیماً بر روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می گذارند تا حس آرام بخش و تسکین دهنده ایجاد کند. این دسته شامل ، باربیتورات ها ، ( فنوباربیتال ، تیوپنتال ، بوتال بیتال ) ، بنزودیازپین ( آلپرازولام ، دیازپام ، کلونازپام ، لورازپام ، میدازولام ) ، الکل و گاما-هیدروکسی‌بوتیریک ( GHB ) می باشد. مصرف این داروها برای تسکین اضطراب ، بهبود خواب و کنترل تشنج استفاده می شود.

محرک‌ها یا تحریک کننده‌ها ( Stimulants ) :

مواد محرک موادی هستند که موجب افزایش فعالیت و سرعت سیستم عصبی مرکزی می شوند. مواد محرک باعث می شوند که فرد مصرف کننده احساس انرژی زیاد ، تمرکز و هوشیاری داشته باشد. این دسته از مواد باعث می شود فرد احساس دوگانه ، خشم و یا پارانویا داشته باشد.
راج ترین مواد محرک موجود در جهان عبارتند از کوکائین ، کراک ، آمفتامین و مت آمفتامین. با توجه به آخرین گزارش جهانی اعتیاد توسط دفتر جرم و اعتیاد سازمان ملل متحد ، محرک های مشتق شده از آمفتامین ، مانند اکستازی و مت آمفتامین ، بعد از ماری جوانا رایج ترین مواد مخدر در جهان می باشند. همچنین در درسته بندی داروها ، نیکوتین به عنوان یکی از مواد اصلی موجود در سیگار ، در این طبقه بندی از مواد قرار می گیرد.

مواد توهم زاها ( Hallucinogens ) :

این دسته از مواد با عنوان مواد روان گردان ( psychedelic ) نیز شناخته می شوند. این مواد بر روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می گذارند و موجب تغییر ادراک فرد از واقیعیت ، زمان و مکان می شوند. توهم زاها ممکن است موجب شوند فرد دچار توهم شده و چیزهایی را ببیند و یا بشنود که وجود ندارند و یا اینکه شرایط و موقعیت های غیرواقعی را برای خود تجسم کند. بعضی از مواد توهم زا عبارتند از سیلوسایبین Psilocybin ( موجود در قارچ های جادویی – Magic mushroom ) ، ال اس دی LSD (Lysergic acid diethylami – اسید لیزرجیک دی اتیل آمید : دارویی که از نوعی قارچ به نام ارگوت به دست می آید ) ، پیوت peyote ( یک نوع گیاه دارویی دارای ماده شیمیایی مسکالین ) ، دی متیل dimethyltryptamine ( DMT یک ماده توهم زای طبیعی از خانواده تریپتامین )  

مواد افیونی یا مخدرها ( Opioids ) :

این نوع مواد مخدر از طریق گیرنده های عصبی اپیوئید بر روی بدن تأثیر می گذارند. داروهای مخدر رایج ترین داروهای پزشکی تجویز شده در جهان هستند و معمولا برای درمان درد و سرفه استفاده می شوند. این دسته از مواد شامل هروئین ، کدئین ، مرفین ، فنتانیل fentanyl ( داروی بیهوشی ، ضد درد و آرام بخش ) هیدروکودون Hydrocodone ( یک شبه افیونی نیمه مصنوعی شده از کدئین ، یکی از آلکالوئیدهای مواد مخدر موجود در تریاک است ) می باشند.

مواد استنشاقی ( Inhalants ) :

این گروه از مواد اعتیادآور یک دسته بسیار گسترده را شامل می شوند که یک ویژه گی اصلی در آن ها مشترک می باشد و آن هم مصرف استنشاقی این نوع از مواد است. بسیاری از مواد موجود در این دسته می توانند به شکل بخار و گاز در دمای معمولی اتاق موجود باشند. همچنین بسیاری از این مواد ممکن است در اقلام موجود در منزل هر فردی باشد. مواد استنشاقی یکی از عواملی است که مکرراً موجب آسیب رسانی ، مشکل و خطر برای کودکان و نوجوانان در منزل می شود. این نوع مواد شامل رنگ ، چسب ، تینر و رقیق کننده رنگ ، بنزین ، جوهر خودکار ، مارکر و غیره می باشد. اگرچه در نهایت تمام این مواد از طریق ریه وارد جریان خون می شوند اما روش های دقیق مصرف آن ها ممکن است با هم متفاوت باشند مانند : sniffing ( بو کشیدن عمیق ماده استنشاقی – اسنیف کردن ) ، اسپری ، huffing ( قرار دادن پارچه آلوده به ماده استنشاقی روی بینی و دهان و تنفس عمیق ) ، bagging ( جمع کردن ماده استنشاقی داخل پاکت یا پلاستیک و قرار دادن آن بر روی دهان و بعد تنفس عمیق محتوای داخل آن ) و غیره .

کانابیس ها ( Cannabis ) :

کانابیس داروی مشتق شده از گیاهی  با همین نام و در فارسی با عنوان گیاه شاهدانه می باشد و رایج ترین ماده اعتیادآوریست که در جهان به صورت غیر قانونی استفاده می شود ، هرچند در بعضی از کشورهای جهان مصرف این ماده مانند سیگار قانونی شده است. این ماده از طریق گیرنده های کانابینوییدی در مغز اثر کرده و مانند مواد توهم زا بر روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر می گذارد. ماده کانابیس در انواع و شکل های مختلفی از قبیل بنگ ، حشیش ، گراس ، وید ، علف ، ماری جوانا ، گانجا ، چرس و غیره مصرف می شود که البته بعضی از این اسامی صرفاً نام گذاری های متفاوت بر روی این ماده در مناطق مختلف جهان می باشد و در نحوه تولید آن تفاوت چندانی وجود ندارد.

انجمن روانپزشکی آمریکا ارزیابی مواد را در پنج سطح طبقه بندی کرده است که از سطح یک تا پنج از امکان سوء مصف کنندگی مواد کاسته و به فواید پزشکی آن افزوده می شود :

سطح ۱ : موادی را شامل می شود که امکان سوء مصرف بالایی دارند و دارای سودمندی پزشکی پایین هستند. هرویین و مواد توهم زا در این سطح قرار می گیرند.

سطح ۲ : شامل تریاک ، مرفین ، کدئین و آمفتامین هاست.

سطح ۳ : آسپیرین کدئینه ، و پی س پی به عنوان مواد سطح سه طبقه بندی می شوند.

سطح ۴ : فنوباربیتال و دیازپام ( والیوم ) از مواد سطح چهار هستند.

سطح ۵ : ترکیبات کدئینه به عنوان مواد سطح پنج هستند که سودمندی پزشکی بالا و امکان سوء مصرف پایینی دارند.

طبقه بندی های انجام شده نشان دهنده آن است که مواد را می توان بر اساس تأثیر آن بر بدن یا میزان مسمومیتی که ایجات می کند ، تقسیم بندی کرد. همچنین میزان اثرات درمانی و سوء مصرف از یک ماده نیز می تواند مبنای دسته بندی مواد باشد. یک روش دیگر دسته بندی مواد بر مبنای منشاء آن ماده است که شکل زیر تعریف می گردد :

۱- موادی که منشأ طبیعی دارند مانند تریاک ، شاهدانه.

۲- موادی که جنبه درمانی دراند ولی عملاً از آن ها استفاده نادرست می شود مثل خواب آورها ، آمفتامین ها.

۳- موادی که طی انواع پژوهش ها به دست آمده اند مثل ال اس دی LSD و یا از آن ها استفاده غیر معمول می شود مثل حلال های فرار.

یک نوع دیگر از طبقه بندی مواد بر اساس پیامدهای رفتاری مصرف آن ماده توسط فرد معتاد می باشد که به شرح ذیل تعریف می گردد :

۱- مواد نشئه زا ( euphorics ) که هیجانات و برخی دریافت های حسی را تخفیف می دهد ، مثل تریاک و کوکائین.

۲- مواد خیال انگیز که توهمات را تقویت می کند ، مثل ال اس دی و حشیش.

۳- مواد سکرآور که نخست باعث تحریک و سپس افسردگی می شود ، مثل الکل و حلال های فرار.

۴- موادی که سبب خواب آلودگی می شود ، مثل باربیتورات ها.

۵- موادی که تحریک کننده فعالیت های روانی هستند ، مثل دخانیات ، قهوه و چای.

انجمن روانپزشکی آمریکا ، اختلال های مربوط به مواد را در محور یک طبقه بندی کرده است. انواع اختلال های مربوط به مواد در آخرین چاپ انجمن روانپزشکی آمریکا ( DSMTV-TR ) شامل موارد ذیل می باشد :

۱. اختلال های مصرف الکل

۲. اختلال های مصرف آمفتامین ( یا مواد وابسته )

۳. اختلال های مصرف کوکایین

۴. اختلال های مصرف حشیش

۵. اختلال های مصرف کافئین

۶. اختلال های مصرف توهم زاها

۷. اختلال های مصرف مواد استنشاقی

۸. اختلال های مصرف نیکوتین

۹. اختلال های مصرف مواد افیونی

۱۰. اختلال های مصرف فن سیکلیدین ( یا مواد وابسته )

۱۱. اختلال های مصرف مواد مسکن ، خواب آور یا اضطراب زدا

۱۲. اختلال های مصرف مواد چندگانه ( polysubstance )

۱۳. اختلال های مصرف سایر مواد ( یا مواد ناشناخته ) مثل استروییدهای آنابولیک یا آنتی هیستامین ها